علائم سندرم روده تحریک پذیر چیست؟ این 7 علامت را جدی بگیرید: از دل درد تا اضطراب

سندرم روده تحریک پذیر (IBS) یک اختلال شایع در عملکرد روده است که باعث تغییرات مزمن در اجابت مزاج مانند اسهال و یبوست، درد یا ناراحتی شکمی، نفخ و احساس دفع ناکامل می‌شود. این سندروم تهدیدی برای زندگی نیست، اما می‌تواند کیفیت زندگی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. اگر به دنبال شناخت علائم، دلایل، روش‌های درمان و خطرات سندرم روده تحریک‌پذیر هستید، در ادامه این مقاله همراه ما باشید.

سندرم روده تحریک پذیر (Irritable Bowel Syndrome - IBS) نوعی اختلال عملکردی دستگاه گوارش می‌باشد که با تغییرات مزاج مانند یبوست، اسهال، دردهای شکمی، نفخ و احساس سنگینی شکم مشخص می‌شود. بر خلاف بیماری‌های التهابی روده، این اختلال ساختاری نیست و در آزمایش‌ها یا تصویر‌برداری‌های پزشکی اغلب نشانه‌ای خاص از بیماری دیده نمی‌شود. سندروم روده تحریک پذیر سالانه افراد زیادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و شیوع آن در زنان بالاتر است. با وجود مشخص نبودن علت دقیق این بیماری، عواملی مانند استرس و سبک زندگی ناسالم می‌تواند در بروز این بیماری و تشدید علائم نقش داشته باشد.

این بیماری طیف وسیعی از علایم را در بر می‌گیرد که می‌تواند در بیماران مختلف تظاهرات متفاوتی داشته باشد. برخی از این علایم عبارتند از:

● درد شکم که با دفع مدفوع بهبود می‌یابد

● نفخ

● اسهال، یبوست یا هر دو به صورت متناوب

● احساس دفع ناکامل

● وجود مخاط در مدفوع

● حالت تهوع خفیف

شیوع سندرم روده تحریک‌پذیر در زنان تقریباً دو برابر مردان است. بسیاری از زنان مبتلا، تشدید علائم را در حوالی دوره قاعدگی، بارداری یا یائسگی گزارش می‌کنند. این تفاوت‌ها احتمالاً به علت تأثیر هورمون‌های جنسی زنانه بر محور مغز-روده و سیستم ایمنی است. استروژن و پروژسترون هورمون‌های زنانه‌ای هستند که بر تحرک و حساسیت روده‌ها تأثیر دارند. در حوالی قاعدگی، این هورمون‌ها کاهش می‌یابند و می‌توانند منجر به نفخ، درد شکم و اسهال یا یبوست شوند. بارداری در برخی زنان موجب بهبود علائم و در برخی دیگر بدتر شدن آن‌ها می‌شود.

- درد لگنی پایدار

- احساس پری یا سنگینی در پایین شکم

- درد هنگام اجابت مزاج

- تشدید نفخ و یبوست در نیمه دوم سیکل قاعدگی

علت دقیق بروز این بیماری هنوز ناشناخته است، اما ترکیبی از عوامل زیستی، روانی و محیطی در بروز این سندرم نقش دارد. برخلاف بیماری‌های التهابی روده، هیچ علامت آزمایشگاهی خاصی برای IBS وجود ندارد. در نتیجه، شناخت این عوامل محیطی و روانی می‌تواند به شناسایی بهتر بیماران و انتخاب درمان مناسب کمک کند.

انقباضات عضلات روده ممکن است بیش از حد یا کمتر از حد نرمال باشند، که منجر به اسهال یا یبوست می‌شود.

کاهش تنوع باکتری‌های مفید و رشد بیش از حد باکتری‌های مضر در دستگاه گوارش می‌تواند در برخی افراد باعث تحریک روده و ایجاد این بیماری شود.

برخی بیماران پس از یک عفونت گوارشی (مثلاً مسمومیت غذایی) دچار سندرم روده تحریک پذیر می‌شوند. به این نوع از سندروم روده تحریک پذیر، IBS پسا-عفونتی گفته می‌شود.

وضعیت‌ سلامت روان فرد می‌تواند علائم سندرم روده تحریک پذیر را تشدید کرده یا حتی آغازگر آن باشد.

در برخی خانواده‌ها، شیوع این بیماری بیشتر گزارش شده است که میتواند نشان‌دهنده نقش عوامل ژنتیکی در بروز بیماری باشد.

حساسیت‌های غذایی مانند حساسیت به لاکتوز، گلوتن، فروکتوز یا غذاهای پرچرب از دیگر عوامل ایجاد IBS می‌باشند.

تشخیص IBS بر اساس الگوی علائم و رد سایر بیماری‌های گوارشی انجام می‌شود. با وجود اینکه آزمایش قطعی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد، اما معیارهای مشخصی برای شناسایی و تشخیص بیماری تعیین شده است. خیلی از این علایم به شکل دوره‌ای تظاهر پیدا می‌کنند. پزشکان با بررسی سابقه بیمار و نبود علائم هشدار و پس از رد سایر تشخیص‌های احتمالی، می‌توانند بیماری IBS را با اطمینان مطرح کنند.

برای تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر طبق این معیار، فرد باید در سه ماه گذشته، حداقل یک روز در هفته درد شکمی داشته باشد که همراه با حداقل دو مورد از موارد زیر باشد:

- ارتباط درد با اجابت مزاج (درد پیش یا پس از دفع مدفوع کمتر یا بیشتر می‌شود)

- تغییر در تعداد دفعات مدفوع

- تغییر در شکل یا قوام مدفوع

یکی از مهم‌ترین نشانه‌های IBS تغییرات مکرر در فرم، قوام و دفعات اجابت مزاج است. بررسی شکل مدفوع می‌تواند اطلاعات زیادی درباره عملکرد روده‌ها بدهد و به همین دلیل، پزشکان از ابزاری به‌نام نمودار بریستول (Bristol Stool Chart) برای دسته‌بندی انواع مدفوع استفاده می‌کنند.

سندرم روده تحریک‌پذیر بر اساس الگوی غالب اجابت مزاج به چند نوع اصلی تقسیم می‌شود. این طبقه‌بندی به پزشکان کمک می‌کند تا راهکار درمانی دقیق‌تری برای هر بیمار انتخاب کنند، زیرا شدت و نوع علائم در هر گروه متفاوت است. چهار نوع اصلی IBS عبارت‌اند از:

الگوی علائم مشخص و غالبی ندارد و تغییرات اجابت مزاج غیرقابل پیش‌بینی است.

معمولاً مدفوع به شکل گلوله گلوله، سفت و خشک می‌باشد و اجابت مزاج دشوار و با فاصله زمانی طولانی دیده می‌شود.

مدفوع بیشتر خمیری،  بدون شکل مشخص و یا کاملا آبکی می‌باشد.

تغییر فرم نوسانی مدفوع بین انواع مختلف در طول یک هفته مشاهده میشود.

برای بسیاری از بیماران، پیگیری الگوی مدفوع در کنار سایر علائم (نفخ، درد شکمی، دفعات اجابت مزاج) با استفاده از دفترچه روزانه علائم، یکی از ابزارهای کلیدی در خودآگاهی و پیگیری درمان بیماری‌ست. برای درک بهتر طیف علایم بیماری سندرم روده تحریک پذیر، چند نمونه واقعی از بیماران را مرور می‌کنیم:

نسترن، ۲۶ ساله، کارمند یک شرکت تبلیغاتی بود. مدتی بود که هر روز صبح بعد از صبحانه، دلش به هم می‌پیچید. حس می‌کرد شکمش پر از موج شده و چند دقیقه بعد باید سریع خودش را به سرویس بهداشتی برساند. سه تا چهار بار در روز اسهال می‌شد. جالب اینجا بود که بعد از رفتن به دستشویی، دردش خیلی کمتر می‌شد.

هر وقت جلسه مهمی داشت یا کارش زیاد می‌شد، این اتفاق‌ها شدیدتر می‌شد. نسترن نگران بود اما وقتی به پزشک مراجعه کرد و آزمایش‌ها و کولونوسکوپی‌اش طبیعی بود، دکتر گفت: «این سندرم روده تحریک‌پذیر هست، اما خطرناک نیست. با تغییر رژیم غذایی و کنترل استرس بهتر می‌شوی.»

مجید، ۴۰ ساله، معلم دبیرستان بود. همیشه شوخی می‌کرد که شکمش تنبل‌تر از خودش است. هر سه تا پنج روز یک‌بار اجابت مزاج داشت و آن‌هم با زور و فشار زیاد. مدفوعش خیلی سفت بود و همیشه احساس می‌کرد کامل تخلیه نشده. شکمش اغلب ورم می‌کرد و وقتی گاز دفع می‌کرد یا به دستشویی می‌رفت، احساس سبکی پیدا می‌کرد.

مشکلش وقتی بدتر می‌شد که شب‌ها کمتر می‌خوابید یا امتحان مدرسه نزدیک بود. مجید با شنیدن اینکه بیماری‌اش خطرناک نیست و با تغییر سبک زندگی می‌تواند بهتر شود، کمی خیالش راحت شد.

لیلا، ۳۳ ساله، دانشجوی دکترا، هیچ‌وقت نمی‌توانست پیش‌بینی کند فردا صبح شکمش چه تصمیمی دارد! بعضی روزها چند بار اسهال می‌شد، بعد از آن چند روز یبوست پیدا می‌کرد.

هر دو حالت با دل‌درد و نفخ همراه بود. وقتی امتحان یا پروژه مهمی داشت، اوضاعش بدتر می‌شد. گاهی هم داخل مدفوعش کمی بلغم می‌دید. آزمایش‌ها و بررسی‌ها سالم بود، اما پزشک گفت: «این هم یک نوع IBS هست که بین اسهال و یبوست جابه‌جا می‌شود.»

آرش، ۲۸ ساله و عاشق ورزش، فکر می‌کرد شکمش فولادی است. اما هر بار که شیر می‌خورد یا با دوستانش فست‌فود می‌خورد، یک ساعت بعد، از دل‌درد به خود می‌پیچید. شکمش پر از گاز می‌شد و چند بار اسهال می‌شد. وقتی مصرف لبنیات و قهوه را کم کرد، همه‌چیز بهتر شد.

پزشک گفت: «بدنت به بعضی غذاها حساسیت دارد، و این می‌تواند علائم IBS را تحریک کند.»

وجود هر یک از نشانه‌های زیر می‌تواند نمایانگر بیماری‌های خطرناک‌تر و با اهمیت‌تر از IBS بوده که نیازمند مراجعه به پزشک در اسرع وقت دارد:

- مشاهده‌ی خون در مدفوع

- کاهش وزن غیرمنتظره

- بیدار شدن شبانه از خواب به علت درد یا اجابت مزاج

- سابقه خانوادگی سرطان کولون یا بیماری‌های التهابی روده (مانند کولیت اولسراتیو یا کرون)

درمان دارویی سندرم روده تحریک‌پذیر بیشتر برای کنترل علائم انجام می‌شود و درمان کامل و دائمی وجود ندارد. داروی مؤثر برای هر فرد، به نوع غالب بیماری او بستگی دارد؛ مثلا اینکه آیا علائم بیشتر شامل یبوست است، یا اسهال، یا ترکیبی از هر دو. همچنین وضعیت روانی، شدت درد، و واکنش به غذاها هم در انتخاب دارو مؤثرند.

- پسیلیوم (ایزوگول): فیبر محلولی است که به بهبود اجابت مزاج کمک می‌کند.

- پلی‌اتیلن گلایکول (PEG): ملینی اسموتیک بدون اثر تحریک‌کننده است.

- لوپرامید (Imodium): باعث کاهش حرکت روده و کنترل دفعات اجابت مزاج می‌شود.

- ریفاکسیمین (Xifaxan): آنتی‌بیوتیکی با جذب ضعیف که برای کاهش رشد باکتری‌های گاززا تجویز می‌شود.

- هیوسین (Buscopan) یا دی‌سایکلومین: داروهای ضد اسپاسم هستند که انقباضات غیرطبیعی روده را کاهش می‌دهند.

- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای (مثل آمی‌تریپتیلین): در دوز پایین برای کاهش حساسیت عصبی روده استفاده می‌شود.

- داروهای SSRI (مثل فلوکستین یا سرترالین): برای بیماران با علائم اضطراب یا افسردگی هم‌زمان مفید است.

نکته مهم این است که هیچ دارویی برای همه بیماران مناسب نیست و باید حتما توسط پزشک تجویز شوند. شروع درمان باید با کمترین دوز و همراه با پایش دقیق علائم انجام شود، و داروها معمولاً در کنار تغییرات غذایی و رفتاری تجویز می‌شوند.

تغذیه در IBS نقش حیاتی دارد، اما متأسفانه یک رژیم غذایی واحد برای همه بیماران جواب نمی‌دهد. بسیاری از افراد مبتلا متوجه می‌شوند که برخی غذاها محرک علائم آن‌ها هستند، اما این محرک‌ها از فردی به فرد دیگر متفاوت است. به همین دلیل، روش «آزمایش و حذف» و پایش واکنش‌ها به غذا، بهترین راه برای شخصی‌سازی رژیم است.

اگرچه سندرم روده تحریک‌پذیر به‌عنوان یک بیماری عملکردی شناخته می‌شود و معمولاً تهدید مستقیمی برای جان فرد ایجاد نمی‌کند، اما بی‌توجهی به آن می‌تواند اثرات بلندمدت و مخرب بر سلامت روان، عملکرد روزانه و کیفیت زندگی بگذارد. مشکلاتی که بیماران مبتلا به IBS به طور معمول تجربه می‌کنند عبارتند از:

- اختلال در عملکرد اجتماعی و شغلی

- عوارض روانی مانند اضطراب، افسردگی، و احساس خجالت

- مصرف بی‌رویه داروها: گاهی بیماران به‌جای درمان اصولی، خودسرانه به مصرف ملین‌ها، ضداسهال‌ها یا داروهای گیاهی متوسل می‌شوند که در درازمدت عوارض خطرناکی ایجاد می‌کند.

بنابراین، اگرچه IBS کشنده نیست، اما «بی‌خطر» هم نیست و نیاز به مراقبت هدفمند، مشاوره، و درمان چند لایه دارد.