همه چیز درباره دیابت نوع 1 (دیابت وابسته به انسولین) | از علائم و تشخیص تا مدیریت مادام‌العمر

دیابت نوع 1 یا «دیابت وابسته به انسولین» یک بیماری خودایمنی مزمن است که در آن سیستم ایمنی بدن به سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس حمله کرده و توانایی تولید انسولین به‌طور کامل از بین می‌رود. نتیجه این فرآیند، افزایش کنترل‌نشده قند خون و نیاز مادام‌العمر به تزریق انسولین است.

برخلاف دیابت نوع 2 که عمدتا به دلیل مقاومت به انسولین و عوامل سبک زندگی ایجاد می‌شود، دیابت نوع 1 معمولا در کودکان، نوجوانان و جوانان ظاهر می‌شود؛ اما امکان بروز آن در هر سنی وجود دارد.

شناخت دقیق علائم، روش‌های تشخیص، تفاوت‌های کلیدی دیابت نوع 1 با نوع 2، شیوه‌های درمان و مدیریت روزمره، و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت بیماری از مهم‌ترین بخش‌های مسیر مراقبت از بیمار است. امروزه با پیشرفت فناوری‌های مرتبط با دیابت، از جمله پمپ‌های انسولین، سنسورهای پایش مداوم قند خون (CGM) و سیستم‌های درمانی هوشمند که تزریق انسولین را به‌صورت خودکار تنظیم می‌کنند، مدیریت دیابت نوع 1 بسیار ساده‌تر و دقیق‌تر شده است و بیماران می‌توانند زندگی سالم، فعال و طولانی داشته باشند.

این مقاله یک راهنمای جامع است که «دیابت نوع 1» را از ۰ تا ۱۰۰ بررسی می‌کند؛ از علت‌ها و علائم تا جدیدترین درمان‌ها، تفاوت آن با دیابت نوع دو، عوارض احتمالی، ازدواج و کیفیت زندگی و حتی مدیریت بیماری در سناریوهای واقعی.

دیابت نوع 1 یک بیماری مزمن و خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به سلول‌های بتای پانکراس، یعنی سلول‌هایی که مسئول تولید انسولین هستند، حمله می‌کند. در نهایت این حمله باعث می‌شود تولید انسولین تقریباً به صفر برسد. از آنجا که انسولین مسئول انتقال گلوکز از خون به سلول‌هاست، نبود آن باعث افزایش شدید قند خون و بروز علائم واضح می‌شود. این نوع دیابت معمولاً در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می‌شود، اما می‌تواند در هر سنی ظاهر شود.

در این بیماری برخلاف دیابت نوع 2، فرد هیچ انسولین فعالی تولید نمی‌کند و تنها راه ادامه حیات، دریافت روزانه انسولین است؛ به همین دلیل دیابت نوع 1 را «دیابت وابسته به انسولین» نیز می‌نامند.

دیابت نوع 1 نتیجه مجموعه‌ای پیچیده از عوامل ژنتیکی، محیطی و اختلال در عملکرد سیستم ایمنی است. ژن‌های خاصی ممکن است احتمال بروز بیماری را افزایش دهند، اما وجود این ژن‌ها به‌تنهایی کافی نیست. تصور می‌شود عوامل محیطی مانند بعضی عفونت‌های ویروسی سیگنال‌هایی را در سیستم ایمنی فعال کنند که در نهایت به حمله علیه سلول‌های تولیدکننده انسولین منجر می‌شود.

نکته مهم این است که هیچ یک از شواهد علمی نشان نمی‌دهد تغذیه، استرس یا سبک زندگی می تواند باعث ایجاد دیابت نوع 1 ‌شود. مکانیسم اصلی همچنان یک پاسخ خودایمنی است که موجب تخریب کامل سلول‌های بتا می‌شود.

علائم دیابت نوع 1 معمولاً به‌طور ناگهانی و شدید بروز پیدا می‌کنند، زیرا بدن تقریباً به‌طور کامل توانایی تولید انسولین را از دست می‌دهد. علائم کلاسیک شامل تشنگی شدید، تکرر ادرار، احساس گرسنگی مفرط، کاهش وزن غیرعمدی، خستگی، خشکی دهان و تاری دید است. در موارد پیشرفته، ممکن است کتواسیدوز دیابتی نیز رخ دهد.

در مقابل، دیابت نوع 2 اغلب تدریجی و بی‌سروصدا ایجاد می‌شود و ممکن است فرد سال‌ها متوجه علائمی نشود. تفاوت سرعت بروز علائم، شدت کاهش وزن و احتمال کتواسیدوز از مهم‌ترین تفاوت‌های تشخیصی بین دو نوع دیابت هستند.

تشخیص دیابت نوع 1 بر اساس ترکیبی از علائم بالینی و آزمایش‌های آزمایشگاهی انجام می‌شود.

آزمایش قند خون ناشتا، قند خون تصادفی، HbA1c  و در موارد ضروری تست تحمل گلوکز از اولین قدم‌ها هستند.

اما برای افتراق دقیق دیابت نوع 1 از نوع 2، به‌ویژه در بزرگسالان، آزمایش‌های اختصاصی‌تری استفاده می‌شود:

• آنتی‌بادی‌های خودایمنی  GAD65)، IA-2، ZnT8)
• سنجش C-peptide برای ارزیابی میزان انسولین باقی‌مانده

در دیابت نوع 1، معمولاً آنتی‌بادی‌ها مثبت و C-peptide بسیار پایین است. این یافته‌ها کمک می‌کنند تا پزشک بین دیابت نوع 1، نوع 2 و نوع LADA (دیابت خودایمنی بزرگسالان) تمایز قائل شود.

دیابت نوع 1 می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما الگوی بروز آن در گروه‌های مختلف متفاوت است. در کودکان، علائم معمولاً ظرف چند هفته ظاهر می‌شوند و اغلب شامل شب‌ادراری جدید، کاهش وزن و تشنگی شدید هستند. نوجوانان به‌دلیل تغییرات هورمونی ممکن است نوسانات شدید قند خون را تجربه کنند. بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع 1 اغلب با فرم آهسته‌تری از بیماری روبه‌رو می‌شوند که گاهی با دیابت نوع 2 اشتباه گرفته می‌شود.

در هر گروه سنی، درمان اصلی یکسان است، اما نیازها و چالش‌ها با توجه به سبک زندگی متفاوت می‌شوند؛ مانند مدیریت دیابت در محیط مدرسه، دانشگاه، محل کار یا دوران بارداری.

دیابت نوع 1 بیماری‌ای است که کنترل آن نیازمند مراقبت مداوم و مادام‌العمر است. درمان موفق این بیماری تنها به تزریق انسولین محدود نمی‌شود؛ بلکه شامل پایش منظم قند خون، رعایت رژیم غذایی، فعالیت بدنی منظم است.

پایش مداوم قند خون، به بیمار و پزشک کمک می‌کند نوسانات قند خون را در طول روز شناسایی و سریعا اصلاح کنند. رژیم غذایی مناسب، به ویژه تنظیم میزان کربوهیدرات‌ها، نقش مهمی در تعیین دوز انسولین و کنترل قند خون دارد. فعالیت بدنی منظم نیز علاوه بر کمک به کاهش نوسانات قند، سلامت قلب و عروق را حفظ می‌کند.

حتی با پیشرفت‌های پزشکی، هیچ درمان قطعی شناخته‌شده‌ای که بتواند تولید انسولین طبیعی پانکراس را به طور دائم بازگرداند، به شکل عمومی در دسترس نیست.

تحقیقات بر روی درمان‌های ایمونولوژیک و سلولی ادامه دارد، از جمله تلاش‌ها برای مهار پاسخ خودایمنی علیه سلول‌های بتا و پیوند سلول‌های تولیدکننده انسولین. برخی آزمایش‌های بالینی موفقیت‌هایی در بازسازی جزایر لانگرهانس و کاهش نیاز به انسولین نشان داده‌اند، اما هنوز به شکل درمان رایج در دسترس نیستند.

انسولین قلب درمان دیابت نوع 1 است و بدون آن ادامه زندگی غیرممکن است. انواع مختلف انسولین با سرعت اثر و مدت زمان اثر متفاوت وجود دارند و پزشک براساس سن، وزن، سطح فعالیت و الگوی غذایی بیمار برنامه درمانی را شخصی‌سازی می‌کند. انسولین سریع‌اثر معمولاً قبل از وعده‌های غذایی تزریق می‌شود تا قند خون پس از خوردن غذا کنترل شود. انسولین طولانی‌اثر نیز به بدن انسولین پایه و پایدار می‌دهد و نوسانات قند خون بین وعده‌ها را کاهش می‌دهد.

روش‌های تزریق نیز متنوع‌اند: تزریق چند نوبتی روزانه، تزریق با قلم انسولین یا استفاده از پمپ‌های انسولین که دوزها را خودکار و مطابق نیاز بدن تنظیم می‌کنند. هدف کلی درمان، حفظ قند خون در محدوده طبیعی، جلوگیری از هیپوگلیسمی و هیپرگلیسمی، و افزایش کیفیت زندگی بیماران است. با مدیریت دقیق و استفاده هوشمندانه از تکنولوژی‌های مدرن، بیماران می‌توانند زندگی فعال و سالمی داشته باشند و از بسیاری از عوارض بلندمدت دیابت جلوگیری کنند.

پیشگیری از دیابت نوع 1 هنوز به طور کامل امکان‌پذیر نیست. از آنجا که عامل اصلی بیماری، حمله خودایمنی علیه سلول‌های بتای پانکراس است، تلاش‌ها بر شناسایی افراد در معرض خطر و تأخیر یا مهار پاسخ ایمنی متمرکز شده‌اند. آزمایش‌های ژنتیکی و اندازه‌گیری آنتی‌بادی‌های خاص در افراد پرخطر، به پیش‌بینی احتمال ابتلا کمک می‌کند.

برخی مطالعات بالینی روی داروهای ایمونولوژیک و تغییرات سبک زندگی در کودکان پرخطر انجام شده است، اما هنوز هیچ روش قطعی برای پیشگیری وجود ندارد. بنابراین، مهم‌ترین اقدام در حال حاضر تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب برای کاهش عوارض و حفظ کیفیت زندگی است.

زمانی رخ می‌دهد که سطح قند خون از حد طبیعی پایین‌تر بیاید، معمولاً کمتر از ۷۰ mg/dL. علت اصلی آن عدم تعادل بین انسولین تزریقی و میزان گلوکز در خون است.عوامل مهم عبارتند از: دوز بیش از حد انسولین، تاخیر یا حذف وعده غذایی و فعالیت بدنی شدید.

علائم هیپوگلیسمی شامل سرگیجه، لرزش دست‌ها، تعریق، اضطراب و در موارد شدید تشنج یا بیهوشی است. درمان سریع آن مصرف گلوکز یا شیرین‌کننده‌های سریع‌اثر است.

اختلال عملکرد کلیه و آسیب چشم که می‌تواند منجر به نابینایی شود.

مدیریت منظم قند خون، کنترل فشار خون و چربی، و پایش منظم پزشکی می‌تواند ریسک این عوارض را کاهش دهد.

درک این تفاوت‌ها برای تشخیص درست و انتخاب درمان مناسب اهمیت ویژه‌ای دارد.

تشخیص اینکه فرد به دیابت نوع 1 مبتلا است یا دیابت نوع 2 به‌ویژه وقتی فرد بزرگسال باشد همیشه ساده نیست. بسیاری از علائم دو نوع دیابت مشترک هستند؛ اما ترکیب زمان بروز علائم، آزمایش‌ها و تاریخچه بالینی به پزشک کمک می‌کند تا نوع دیابت را تشخیص دهد.

• سرعت شروع علائم: در دیابت نوع 1 معمولاً علائم در عرض چند هفته، یا حتی روزها ظاهر می‌شوند. در مقابل، دیابت نوع 2 اغلب تدریجی و آهسته شروع می‌شود.
• وضعیت بدنی در زمان تشخیص: افراد مبتلا به دیابت نوع 1 غالباً لاغر یا وزن نرمال دارند و ممکن است قبل از تشخیص کاهش وزن غیرعمدی داشته باشند. در دیابت نوع 2 اغلب اضافه وزن یا چاقی، به‌ویژه چاقی شکمی دیده می‌شود.
• نتایج آزمایش‌های تخصصی: در دیابت نوع 1 معمولاً تست آنتی‌بادی‎‌های خودایمنی مثبت است و سطح C-پپتید (نشان‌دهنده تولید انسولین در بدن) کم یا نزدیک به صفر است. در دیابت نوع 2 این آنتی‌بادی‌ها معمولاً منفی‌اند و C-پپتید معمولاً طبیعی یا حتی بالاتر از حد نرمال است، مخصوصاً در مراحل ابتدایی بیماری.
• پاسخ به درمان: در دیابت نوع 1، درمان اصلی از همان ابتدا انسولین است؛ استفاده از قرص یا داروهای خوراکی چندان مؤثر نیست. در دیابت نوع 2 ابتدا داروهای خوراکی یا تغییر سبک زندگی ممکن است کافی باشند.

اینکه کدام نوع «خطرناک‌تر» است، به چند عامل بستگی دارد: نحوه تشخیص، کنترل بیماری و دسترسی به درمان مناسب.

دیابت نوع 1 به دلیل فقدان کامل انسولین خطر ابتلا به عوارض حاد مانند کتواسیدوز دیابتی (DKA) را دارد، مخصوصاً اگر تشخیص دیرهنگام باشد یا انسولین به‌درستی استفاده نشود. اما دیابت نوع 2 هم با مقاومت به انسولین، متابولیسم مختل و چاقی یا فشار خون بالا همراه است که خطر عوارض مزمن (قلبی-عروقی، کلیوی، نوروپاتی و …) را افزایش می‌دهد. بنابراین اگر کنترل قند و سبک زندگی رعایت نشود، دیابت نوع 2 می‌تواند بسیار پرخطر باشد.

در واقع تشخیص درست و به موقع و درمان و مدیریت اصولی است که می تواند به طور قابل ملاحظه ایی ریسک بروز عوارض را کاهش دهد.

زندگی با دیابت نوع 1 حتی پس از ازدواج کاملاً ممکن و شایع است. اما چند نکته مهم وجود دارد:

• برنامه‌ریزی برای زندگی مشترک: فرد مبتلا باید همسر و خانواده‌اش را با شرایط آشنا کند؛ مثل نیاز به تزریق منظم انسولین، پایش قند خون و تنظیم وعده‌های غذایی.
• برنامه‌ریزی بارداری (اگر قصد بچه‌دار شدن باشد): کنترل دقیق قند خون پیش از بارداری و در دوران بارداری مهم است تا خطر عوارض مادر و جنین کاهش یابد.
• اطلاع‌رسانی و حمایت اجتماعی: شریک زندگی باید بداند چطور در مواقع اضطراری (مثلاً هیپوگلیسمی شدید) عمل کند. آموزش به شریک زندگی بسیار مهم است.
• کیفیت زندگی و مسئولیت‌پذیری: دیابت نوع 1 نیازمند مراقبت مداوم است، اما با پایش منظم و درمان درست، افراد می‌توانند زندگی فعال، طبیعی و موفقی داشته باشند.

یک نوجوان 16 ساله که سابقه دیابت نوع 1 دارد، پس از یک تمرین ورزشی سنگین دچار سرگیجه، گیجی و عرق شدید می‌شود و قادر به بلع نیست. در اورژانس قند خون او در اندازه‌گیری سریع ۴۵ mg/dL گزارش می‌شود، سطحی که به‌وضوح در محدوده هیپوگلیسمی شدید (Level 2) قرار دارد و نیازمند درمان فوری است.در این وضعیت، اقدام اورژانسی شامل گلوکز داخل وریدی سریع‌ترین روش برای بازگرداندن قند خون است.

پس از بازگشت هوشیاری، توصیه می‌شود ۱۵ گرم کربوهیدرات سریع‌اثر مصرف شود تا سطح قند تثبیت شود و از افت مجدد جلوگیری گردد. آموزش خانواده درباره تشخیص علائم اولیه هیپوگلیسمی برای پیشگیری از حوادث بعدی بسیار مهم است.