مقدمه: چرا بیماری دست، پا و دهان اهمیت دارد؟
بیماری «دست پا و دهان» که در انگلیسی تحت عنوان Hand, Foot and Mouth Disease (HFMD) شناخته می‌شود، یکی از عفونت‌های ویروسی نسبتا شایع در کودکان به‌ویژه زیر ۵ سال است. برای والدینی که به سلامت فرزندانشان اهمیت می‌دهند، شناخت علائم، مسیر درمان، مراقبت و پیشگیری از این عفونت بسیار مهم است.
اگرچه معمولا بیماری خفیف است، اما به علت واگیر بودنش و امکان بروز در بزرگسالان، والدین باید به آن آگاه باشند.
ویروس دست پا و دهان چیست؟
بیماری دست پا و دهان ناشی از چندین ویروس از خانواده انتروویروس‌ها (Enterovirus) است؛ که در غالب موارد
عامل آن Coxsackievirus A16 می‌باشد. در واقع، این ویروس‌ها پس از ورود به بدن از طریق دهان یا دستگاه تنفسی، موجب بروز تب، ضایعات دهانی و ضایعات پوستی در کف پا، کف دست و گاهی باسن می‌شوند.
متن انگلیسی
Hand-foot-and-mouth disease is a mild illness caused by viruses. Most often, a virus called coxsackievirus A16 causes it.
منبع نقل قولترجمه فارسی
بیماری دست پا و دهان یک بیماری خفیف ناشی از ویروس‌هاست. اغلب توسط ویروسی به نام کوکساکی ویروس A16 ایجاد می‌شود.
در نتیجه، شناخت این ویروس‌ها و راه انتقالشان، به والدین کمک می‌کند تا بهتر پیشگیری کنند.
عامل بیماری: ویروس کوکساکی (Coxsackievirus)
همان‌طور که گفته شد، ویروس کوکساکی نوع A16 بیشتر از سایرین مسئول ابتلای کودکان به بیماری دست پا و دهان است. همچنین ممکن است سایر انواع انتروویروس‌ها نیز باعث این بیماری شوند.
ویروس‌ها پس از ورود به بدن، وارد دستگاه گوارش یا دستگاه تنفسی شده و از طریق خون یا لنف به نقاطی مانند دهان، کف دست‌ها، کف پاها، و گاهی باسن یا نواحی دیگر منتقل می‌شوند. این مسیر سبب می‌شود که والدین تصور کنند تنها دست و پا درگیر هستند، در حالی که نواحی دیگری نیز ممکن است علائم داشته باشند.
علائم بیماری دست پا و دهان
در کودکان
کودکان به علت تماس نزدیک‌تر با دیگران، عدم رعایت کامل بهداشت، و بازی کردن با اسباب‌بازی‌های مشترک، بیشتر مستعد ابتلا هستند.
علائم معمول شامل:
- تب خفیف تا متوسط
- بی‌اشتهایی، تحریک‌پذیری، کاهش انرژی
- ایجاد ضایعات دهانی: لکه‌های سفید یا قرمز روی لثه، زبان، داخل گونه‌ها که به صورت تاول یا زخم می‌شوند.
- ضایعات پوستی: معمولاً روی کف دست‌ها و کف پاها، گاهی باسن و داخل ران‌ها، به صورت تاول یا برجستگی‌های کوچک
- کاهش مصرف مایعات به علت درد دهان یا حلق، در نتیجه احتمال دهیدراتاسیون (کم آبی بدن) وجود دارد.
- همچنین در بعضی موارد، ممکن است ناخن‌ها پس از بهبودی ریزش پیدا کنند.
در بزرگسالان
اگرچه بیشتر مبتلایان کودکان هستند، بزرگسالان نیز می‌توانند به بیماری دچار شوند. در بزرگسالان، معمولا علائم مشابه است اما ممکن است خفیف‌تر باشد و گاهی باعث اشتباه گرفتن بیماری با سرماخوردگی شود. برای مثال، سردرد، گلودرد، علائم شبیه آنفلوآنزا قبل از ظهور ضایعات پوستی دیده می‌شود.
آیا بیماری دست پا و دهان خطرناک است؟
در اکثر موارد پاسخ «نه، خطرناک نیست» می‌باشد: بیماری معمولا خفیف بوده و طی ۷ تا ۱۰ روز بهبود می‌یابد.
اما لازم است بدانیم که در موارد نادر ممکن است عوارض جدی‌تری رخ دهد، از جمله:
- دهیدراسیون شدید به‌علت درد دهان یا عدم تمایل به خوردن و نوشیدن
- مبتلا شدن به مننژیت ویروسی یا انسفالیت (بسیار نادر)
بنابراین والدین باید هوشیار باشند و در صورت بروز علائم هشداردهنده یا بدتر شدن وضعیت، سریعا به پزشک مراجعه کنند.
متن انگلیسی
The illness is usually not serious, but it is very contagious.
منبع نقل قولترجمه فارسی
بیماری معمولا جدی نیست، اما بسیار واگیردار است.
دوره بیماری و مدت واگیری
بازه زمانی معمول بیماری به شرح زیر است:
- دوره کمون (از زمان ورود ویروس تا ظهور علائم): معمولا ۳ تا ۶ روز.
- دوره فعال (ظهور علائم تا بهبودی): معمولا ۷ تا ۱۰ روز.
میزان واگیری:
در کودکان معمولا در اولین هفته بیماری دارای بیشترین قابلیت انتقال می باشد.
البته ویروس ممکن است پس از بهبود ظاهری علائم نیز در بدن باقی بماند و از طریق مدفوع هفته‌ها منتقل شود.
به همین علت والدین باید بدانند که «خطر انتقال» حتی پس از ظاهر شدن ضایعات کاهش یافته می‌تواند ادامه پیدا کند.
راه‌های انتقال ویروس دست پا و دهان
راه‌های اصلی انتقال عبارت‌اند از:
- تماس نزدیک با فرد مبتلا: بوسیدن، در آغوش گرفتن، دست دادن.
- تماس با بزاق، ترشحات بینی یا گلو، ترشحات تاول‌ها
- تماس با مدفوع فرد مبتلا (مثلا در تعویض پوشک) و سپس تماس دست با دهان یا اجسام.
- تماس با سطوح یا اسباب‌بازی‌های آلوده به ویروس (که توسط فرد مبتلا لمس شده). به‌همین دلیل، مراکز نگهداری کودک، مهدکودک‌ها، مدارس ابتدایی از محل‌های مستعد شیوع هستند.
روش‌های درمان بیماری دست، پا و دهان
درمان‌های پزشکی
برای بیماری دست پا و دهان درمان اختصاصی ضدویروسی وجود ندارد. هدف درمان، کاهش علائم و پیشگیری از عوارض است.
اقدامات معمول عبارت‌اند از:
- تب و درد: استفاده از داروهای مسکن/تب بُر مانند استامینوفن یا ایببوپروفن (با مشورت پزشک) برای کاهش درد و تب.
- اطمینان از مصرف مناسب مایعات: جلوگیری از دهیدراسیون.
- در موارد شدید، ممکن است بستری در بیمارستان به علت دهیدراسیون یا عوارض بسیار نادر مورد نیاز باشد.
درمان‌های خانگی و مراقبت در منزل
برای والدین این نکات بسیار کاربردی و مهم‌اند:
- تشویق کودک به مصرف مایعات سرد یا یخ‌زده (مانند بستنی یخی، آب‌میوه رقیق) تا درد حلق کاهش یابد.
- غذاهای نرم و خنک، اجتناب از خوراکی‌های تند، گرم یا اسیدی که ممکن است دهان را تحریک کند.
- استفاده از دهان‌شویه ملایم یا آب نمک ولرم برای تسکین زخم‌های دهانی (اگر کودک همکاری کند).
- حفظ بهداشت دست‌ها در کودک و والدین: شست‌وشوی مرتب دست‌ها با آب و صابون حداقل ۲۰ ثانیه بعد از تعویض پوشک، بعد از رفتن به توالت، قبل از خوردن غذا.
- ضدعفونی سطوح مشترک (اسباب‌بازی‌ها، دستگیره‌ها) با محلول مناسب.
- نگه داشتن کودک مبتلا در منزل تا تب برطرف شود و ضایعات بهبود یابند، برای کاهش انتشار.
برای بیماری دست پا و دهان چی بخوریم؟
تغذیه در دوران بیماری بسیار مهم است، زیرا دهان و حلق ممکن است دردناک باشند و اشتها کاهش یابد. توصیه‌های زیر می‌تواند کمک کننده باشد:
- مایعات خنک و نرم: شیر، ماست رقیق، سوپ ولرم، آب‌میوه‌های رقیق (بدون اسید زیاد)
- خوراکی‌های نرم و غیرتحریکی: پوره سیب‌زمینی، ماست، بستنی ساده، ژله
- اجتناب از خوراکی‌های تند، گرم، اسیدی (مثل مرکبات)، مواد جامد سخت یا ترد که ممکن است زخم دهانی را تحریک کنند.
- در صورت تب، مصرف مایعات بیشتر برای جلوگیری از دهیدراسیون.
- ادامه دادن تغذیه معمول کودک تا حد ممکن، ولی مهم‌تر از کمیت، کیفیت و راحتی خوردن است.
چرا کف پا دون دون می‌شود؟
در واقع آنچه که والدین آن را «دون‌دون شدن کف پا» می‌نامند، ناشی از ضایعات پوستی بیماری دست پا و دهان است:
تاول‌های کوچک یا برجستگی‌هایی در کف پا ایجاد می‌شوند که ممکن است برجسته و شبیه دانه‌های دون‌دون باشند. این ضایعات معمولا دردناک نیستند یا خارش کمی دارند، اما نمای ظاهری آنها ممکن است برای والدین نگران‌کننده باشد.
وقتی کودک راه می‌رود، ممکن است این ضایعات حساسیت ایجاد کنند، بنابراین والدین می‌توانند کفش یا جوراب نرم بپوشانند و از تماس با سطوح سخت خودداری کنند تا کودک راحت‌تر راه برود.
کالامین ۸ درصد برای چی خوبه؟
کالامین (Calamine) ۸ درصد یکی از کرم‌ها/لوسیون‌های موضعی است که در تسکین خارش و التهابات پوستی کاربرد دارد. در شرایطی که ضایعات پوستی ناشی از بیماری دست پا و دهان دارای خارش هستند، استفاده از کالامین می‌تواند به کاهش احساس خارش و ناراحتی کودک کمک کند.
البته لازم است قبل از استفاده از هر داروی موضعی، با پزشک یا داروساز مشورت شود، خصوصا در کودکان کم‌سن.
استفاده از کالامین به‌تنهایی درمان بیماری نیست بلکه مکمل مراقبت از پوست در دوره بیماری است.
فرق آبلهمرغان با بیماری دست، پا و دهان
برای والدینی که ممکن است این دو بیماری را با هم اشتباه بگیرند، جدول زیر کمک‌کننده است:
| ویژگی | بیماری دست پا و دهان | آبلهمرغان (Chickenpox) |
|---|---|---|
| عامل بیماری | عمدتا ویروس‌های کوکساکی یا انتروویروس | ویروس واریسلا زوستر (Varicella-zoster) |
| محل ضایعات | دهان، کف دست‌ها، کف پاها، گاهی باسن/ران | کل پوست، سر، تنه، ممکن است مخاط دهانی هم باشد |
| شکل ضایعات | تاول‌های کوچک یا برجستگی‌های قرمز | تاول‌های پر از مایع که ممکن است عفونی شوند |
| واگیری | بسیار واگیردار در کودکان زیر ۵ سال | بسیار واگیردار، تقریبا همه مبتلایان |
| وجود تب | معمولا بله، همراه با ضایعات دهانی و پوستی | معمولا تب‌دار، ضایعات پوستی فراگیرتر |
| درمان اختصاصی | درمان حمایتی – معمولا ۷ تا ۱۰ روز بهبود | اغلب درمان حمایتی، واکسن موجود است |
| واکسن | واکسن اختصاصی عمومی ندارد | واکسن آبلهمرغان موجود است |
جدول مقایسه علائم و ویژگی‌های «بیماری دست پا و دهان» با «آبلهمرغان»
آیا کودک ممکن است دوباره مبتلا شود؟
بله - کودک می‌تواند مجددا به بیماری «دست پا و دهان» مبتلا شود.
چرا؟ به این دلایل:
چندین نوع ویروس می‌توانند عامل بیماری باشند؛ کودک ممکن است نسبت به یک نوع ایمنی پیدا کند، اما ویروس متفاوتی دوباره وارد شود .
محیط زندگی، تماس‌های کودکان با دیگر کودکان و اسباب‌بازی‌های مشترک احتمال دوباره ابتلا را بالا می‌برد. بنابراین والدین باید پس از اولین ابتلا نیز اصول بهداشتی را حفظ کنند تا ریسک تازه کاهش یابد.
بیماری دست پا و دهان در نوزادان
در نوزادان و کودکان بسیار کم سن، رعایت مراقبت‌های ویژه اهمیت دارد:
- چون سیستم ایمنی آنها ضعیف‌تر است، احتمال دهیدراسیون یا کمبود مایعات بیشتر است.
- اگر نوزاد کمتر از ۶ ماه است و به این بیماری مبتلا شود، باید سریع‌تر با پزشک تماس گرفت.
- در نوزاد مبتلا، باید به علائمی مثل کاهش دفعات ادرار، بی‌قراری زیاد، یا تغذیه کمتر از حد انتظار نیز توجه شود.
- والدین باید با دقت بیشتری به بهداشت دست‌ها، اسباب‌بازی‌ها و نظافت محیط بپردازند.
مدت زمان مراحل مختلف بیماری و میزان واگیری
| مرحله بیماری | زمان تقریبی | نکات مهم در مورد واگیری |
|---|---|---|
| دوره کمون | تقریبا ۳ تا ۶ روز | کودک ممکن است بدون علامت باشد ولی ویروس انتقال دهد |
| دوره فعال با علائم | تقریبا ۷ تا ۱۰ روز | بیشترین میزان واگیری در اولین هفته علائم |
| بهبودی ظاهری | معمولا طی ۱ تا ۲ هفته | ضایعات کاهش می‌یابند ولی ویروس ممکن است در بدن بماند |
| ریسک انتقال | ممکن است هفته‌ها در مدفوع باقی بماند | حتی پس از بهبود ظاهری، احتمال انتقال به دیگران وجود دارد |
سناریوهای واقعی و آموزشی
سناریو ۱: کودک مهد کودکی با تب و دانه‌های دهان
نجوا ۳ ساله هر روز به مهدکودک می‌رود. روزی صبح با تب خفیف و بی‌اشتهایی از خواب بیدار شد. بعد از ظهر متوجه شدند که داخل دهانش چند لکه قرمز و بعد تاول کوچک ایجاد شده‌اند. والدین وی قبل از رفتن به مهد، او را در خانه نگه داشتند، مایعات خنک به او دادند و با پزشک تماس گرفتند.
پزشک تشخیص «دست پا و دهان» داد و توصیه کرد مهد را تا بهبودی کامل ترک کند. بعد از چهار روز تب کاهش یافت، ضایعات دهانی شروع به بهبود کردند، و نهایتاً بعد از ۸ روز کودک بهبود یافت.
نکته برای والدین: تماس نزدیک با کودکان دیگر و اسباب‌بازی‌ها را به حداقل برسانید، بهداشت دست را جدی بگیرید و کودک را در خانه نگه دارید تا خطر انتقال کاهش یابد.
سناریو ۲: والدینی که کودکشان دوباره مبتلا شده
پرهام ۴ ساله ماه قبل به بیماری مبتلا شده بود و حالا دوباره تب و ضایعات دست و پا ظاهر شدند. مادرش نگران بود که چرا دوباره مبتلا شده است؟ پزشک توضیح داد که به‌دلیل وجود انواع مختلف ویروس، امکان ابتلا مجدد وجود دارد.
درمان مشابه قبل انجام شد، اما این‌بار تأکید شد که حتی پس از بهبودی کامل، رعایت بهداشت محیط و شست‌وشوی اسباب‌بازی‌ها ادامه یابد.
نکته: والدین باید بدانند که مبتلا شدن یک‌بار، ایمنی کامل ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین همیشه مراقبت و پیشگیری لازم است.
سناریو ۳: بزرگسالی که از فرزندش گرفته
سارا، مادر یک دختر سه‌ساله که به بیماری مبتلا شده بود، چند روز بعد خود نیز دچار گلودرد و ضایعات کوچکی در دست و پا شد. او فکر می‌کرد فقط کودکان مبتلا می‌شوند.
اما پزشک توضیح داد بزرگسالان نیز ممکن است مبتلا شوند، گرچه اغلب با شدت کمتر. با استراحت، مصرف مایعات و داروهای مسکن، او طی حدود یک هفته بهبود یافت.
نکته: والدین بزرگسال نیز مراقب باشند، چون ممکن است ناقل باشند یا مبتلا شوند. رعایت بهداشت دست، اجتناب از تماس نزدیک در دوره بیماری کودک اهمیت دارد.
سناریو ۴: نوزاد مبتلا و نحوه مراقبت
نوزاد ۵ ماهه روزی با کاهش اشتها و بی تابی به همراه تب خفیف مراجعه کرد. وقتی والدین ضایعات دست و پا و دهان را دیدند، سریعا به پزشک مراجعه کردند.
پزشک توصیه کرد کودک را به‌دقت زیر نظر بگیرند، مایعات کافی دریافت کند، و در صورت کاهش دفعات ادرار یا بی‌قراری شدید، به بیمارستان منتقل شود. کودک کودکستان نرفته بود اما یکی از
خواهران بزرگ‌تر ناقل بود. پس از ۶ روز علائم کاهش یافت و کودک بهبود یافت.
نکته: در نوزادان، مراقبت ویژه لازم است؛ دهیدراسیون حتی با بیماری خفیف ممکن است سریع‌تر رخ دهد.
سناریو ۵: اشتباه با آبلهمرغان
پدری تصور کرد ضایعات دست و پا و دهان فرزندش، آبلهمرغان است. اما پس از معاینه، پزشک تشخیص بیماری دست پا و دهان داد.
با استفاده از جدول مقایسه (بخش 12) والدین و پزشک متوجه شدند که محل و شکل ضایعات، سابقه تماس با کودک دیگر و روند بیماری با آبلهمرغان متفاوت است. درمان حمایتی انجام شد و کودک طی حدود ۹ روز بهبود یافت.
نکته: تشخیص صحیح بین این دو بیماری مهم است تا اقدامات مناسب انجام شود و از ترس و استرس والدین کاسته شود.
جمع‌بندی و توصیه نهایی پزشک
بیماری «دست پا و دهان» یکی از بیماری‌های ویروسی شایع در کودکان است که والدین باید نسبت به آن آگاه باشند.
اگرچه اغلب بیماری خفیف و خودمحدودشونده است، اما واگیر بودن آن، امکان ابتلای مجدد، و ریسک عوارض نادر آن اهمیت دارد.
توصیه نهایی برای والدین:
- بهداشت دست‌ها و محیط را جدی بگیرید.
- کودک مبتلا را در دوران واگیری از سایر کودکان دور نگه دارید.
- مراقب مصرف مایعات و تغذیه مناسب باشید تا از دهیدراسیون جلوگیری شود.
- از درمان حمایتی استفاده کنید و در صورت شرایط خطر (مانند سن کم، ضعف سیستم ایمنی، کاهش نوشیدن، تب ماندگار) فورا به پزشک مراجعه کنید.
- پس از بهبودی ظاهری نیز مراقبت‌ها را ادامه دهید؛ زیرا احتمال انتقال ویروس هنوز وجود دارد.
با رعایت این نکات، خواهید توانست این بیماری را در فرزندتان با کمترین نگرانی مدیریت کنید.
سوالات متداول والدین
سوالات متداول
بله، بسیار واگیردار است. کودکان زیر ۵ سال بیشتر در معرض هستند.
معمولا در هفته اول علائم، بیشترین واگیری وجود دارد. اما ویروس ممکن است هفته‌ها در مدفوع باقی بماند. معمولا پس از ۷ تا ۱۰ روز وضعیت بهبود می‌یابد.
بیشتر کودکان طی ۷ تا ۱۰ روز بهبود می‌یابند.
اگر کودک کمتر از ۶ ماه دارد، یا سیستم ایمنی ضعیف دارد،
یا تب کودک ظرف 3 روز بهتر نشود یا دهانش به‌قدری دردناک است که نمی‌نوشد یا غذا نمی‌خورد بی قراری و احساس ناراحتی شدید علائم کودک طی 10 روز بهتر نشود.
بله، به دلیل اینکه چند نوع ویروس می‌توانند عامل بیماری باشند، امکان ابتلای مجدد وجود دارد.
منابع
- Mayo Clinic - Hand-foot-and-mouth disease: Symptoms & causes
- CDC - About Hand, Foot, and Mouth Disease
- CDC - HFMD: Causes and How It Spreads
- Mayo Clinic - Hand-foot-and-mouth disease: Diagnosis & Treatment
- StatPearls - Hand, Foot, and Mouth Disease
- HealthyChildren.org. - Hand, Foot & Mouth Disease: Parent FAQs
